Reparatie van electromechanische flipperkasten deel 1

Reparatiehandleiding voor Electromechanische (EM) Flipperkasten van 1947 to 1978, deel 1
door Clay Harrel, 28-12-1999.
Copyright 1998 - 2005, alle rechten voorbehouden. Nederlandse vertaling door J.A. Balk
Toestemming voor vertaling werd verleend door Clay op 18-5-2000
Vermenigvuldiging door middel van druk, fotocopy, elektronische media of op enige
andere wijze is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming.
Laatst bijgewerkt op 23 Augustus 2005

Voorwoord van de vertaler :
Toen ik met deze vertaalslag begon ben ik eerst gewoon gaan vertalen. Nou is mijn kennis van de Engelse taal gelukkig vrij goed en ik heb dus veel typische Engels/Amerikaanse uitdrukkingen meevertaald. Wat betreft de gedeeltes die in de eerste persoon zijn geschreven was dat wat lastiger, leuk was echter wel dat ik zelf gelijkwaardige situaties ben tegengekomen. De oorspronkelijke schrijver had als eerste mechanische kast een Nip-It van Bally, voor mijzelf gelden in feite dezelfde ervaringen maar dan met een Wizard (ook van Bally). Ik heb op sommige plaatsen de vertaling dan ook veranderd naar mijn eigen situatie, deels omdat dat voor mij praktischer was met vertalen, deels omdat ik het gewoon leuk vond.
De Wizard heb ik trouwens nog steeds, een Nip-It heb ik gehad maar (helaas) ergens in de 80'er jaren verkocht, gelukkig heeft intussen een Fireball dat weer helemaal goedgemaakt.
Opm. En sinds Zaterdag 13 Augustus 2005 is de Nip-It weer terug in mijn collectie. (YIPPIE)

Doel.
Dit document is een reparatie gids voor Elektro-Mechanische (EM) Flipperkasten gefabriceerd tussen 1947 en 1978. Er wordt van uitgegaan dat je geen technische kennis hebt. Basis elektrische kennis is nuttig maar niet noodzakelijk. Dit document kan nuttig zijn als je je eerste (of tweede, of zoveelste) EM flipperkast hebt gekocht wetende dat deze waarschijnlijk de nodige storingen heeft, in de hoop hem zelf te kunnen repareren. De reparatie van een EM flipper is niet zo ontzettend moeilijk. Dit verhaal zal je helpen om de meest voorkomende problemen in een EM flipper op te lossen.

Dit is deel 1 van twee (deel twee vind je hier ).

Inhoud

1. Het Begin:
2. Voordat je inschakelt:
3. Foutzoeken:
4. De afwerking:

Waarschuwing met betrekking tot electrische spanningen.
Elektro-Mechanische flipperkasten werken in de regel op 24 of 48 volt wisselspanning. Veelal wordt er echter ook gebruik gemaakt van 110 of 115 volt ten behoeve van bepaalde zware spoelen. Deze spanning kan dodelijk zijn bij aanraking.
Ook de spanning van 48 volt dient als levensgevaarlijk te worden aangemerkt.
24 volt mag je echter als veilig beschouwen maar je kunt er in bepaalde omstandigheden toch een vervelende prikkel van krijgen.

De transformator van de kast bevindt zich in de regel ergens voorin de kast en is bij deze oude apparaten niet van enige bescherming tegen aanraking voorzien. Je kunt dus zo de 220 volt draden aanraken. Dit is levensgevaarlijk.

Daarnaast ontstaan door zelfinductie in de diverse circuits zeer hoge spanningen (10.000 volt en meer) waar je een hevige optater van kunt krijgen. Deze door zelfinductie onstane spanning is ondanks zijn hoge voltage ongevaarlijk (vergelijk met bijvoorbeeld schrikdraad)
Mensen met hartklachten moeten er echter wel voor oppassen omdat zo'n schok makkelijk tot hartritmestoornissen kan leiden.

-Draag bijvoorkeur schoenen met rubber zolen.
-Houdt 1 hand in de zak of op je rug als je aan een hoogspanningscircuit werkt.
-Trek een paar rubberen handschoenen aan als het echt "spannend" dreigt te worden.
-Pas vooral op bij de muntdeur en resetcircuit van Gottlieb kasten.

1a. Het begin: Introductie
- Wat is een "electromechanische flipperkast"?
  Elektro Mechanische (EM) flipperkasten zijn commerciële amusements automaten die als doel hebben geld te verdienen, ze worden dan ook geactiveerd door er geld in te werpen (kwartjes, guldens, rijksdaalders). De machines die we bespreken bestaan vanaf ongeveer 1947 en werden gebouwd tot 1978, na deze tijd werden de machines voorzien van een elektronische (solid state) besturing welke buiten dit document valt. De hier beschreven machines werken met relais, solenoiden (spoelen) en schakelaars, er zitten over het algemeen geen halfgeleiders in . EM flippers van 1960 tot 1978 hebben mechanische telwerken (rollen) met de cijfers op de rol geschilderd. (Flippers van 1947 tot 1960 hebben meestal helemaal geen tellers maar hebben oplichtende kopkast score aanduidingen; De uitzondering zijn de meerspeler flipperkasten die al telwerken hadden in 1954. Elektronische of Solid State flippers hebben de elektromechanische machines verdrongen en werden gebouwd vanaf ongeveer 1977. Deze flipperkasten hebben electronische digitale displays die helemaal niets weergeven als het spel is uitgeschakeld. Solid State flippers vallen buiten dit document.
  Heb je de schema's?
  Het schema van je flipperkast bezitten zou ideaal zijn maar meestal kun je de machine ook zonder schema repareren. Als je geen schema hebt dan lukt het vaak wel om deze via een oproep op 1 van de flipperwebsites te verkrijgen, de meeste mede flipperaars zullen je wel een kopie willen toezenden tegen de kosten.
  Ook kun je proberen een kopie te bemachtigen bij het
  Speelautomaten Archief van Klaas Boomsma.
  Uitsluitend telefonisch of per fax bereikbaar onder nummer 058 2139054
  LET OP ! Alleen na 19:00 bellen !
  
  Bij de wat jongere EM flippers (na +- 1968) hoort soms ook een gebruikershandleiding, hierin staan dan ondermeer de maten van de rubbers, de gebruikte spoelen, de instellingen en dat soort dingen.
  Oudere EM flippers hebben alleen maar een schema.
1b. Het begin : De gereedschappen.
- Het repareren van flipperkasten kun je met eenvoudige gereedschappen doen
  Je hebt echter wel een aantal sleutels in Engelse maten nodig.
  Standaard gereedschap:
  - Werklamp: Eentje met een klem om vast te zetten.
  - Schroevendraaiers: Klein en middenmaat, kruiskop en gewoon.
  - Magnetische schroevendraaier(s).
  - Dopsleutels Engelse maten : 1/4", 5/16", 11/32"
  - Inbussleutels : 9/16", 5/8" , en soms ook nog andere maten.
  - Punttangetjes.
  - Haakse schroevendraaiers, kruiskop en gewoon.
  - Schroefmachine met bits
  Speciaal Gereedschap dat je nodig hebt :
  - Een zo dun mogelijk zg sleutelvijltje.
  - Een lederen contactenreiniger.
  - Een contactafstellertje.
  - Een soldeerboutje, niet zo'n breekijzer van 150 Watt die gebruikt wordt door de loodgieter, je hebt een kleine soldeerbout van ongeveer 25 Watt nodig of beter nog, een regelbaar soldeerstation.
  - Dun harskern soldeertin (1 milimeter), verkrijgbaar in onze online shop.
  - Multi-Meter (universeelmeter).Als je er nog een wilt kopen neem dan een Digitale Multimeter, er zijn diverse goede verkrijgbaar ondermeer bij Display en Conrad.
  De nodige schoonmaak spullen :
  - Red Devil (voor het reinigen van het speelveld)
  - Commandant of een Balbo Poewerpad (voor het polijsten van metalen delen)
  - Goldcat of Magic Cleaner (voor het in de was zetten van het speelveld)
  - Polijstpapier (nr. 1000) of schoonmaak sponsjes (Scotchbrite, die afwas dingen)
  - Smeermiddelen, gebruik UITSLUITEND waar nodig een minuscuul drupje derailleur olie.
  De meeste van deze spullen zijn te koop bij Nederlands grootste onderdelenspecialist www.flipperwinkel.nl
1c. Het begin: Onderdelen die je bij de hand moet hebben :
- Als je EM flippers repareert zou ik willen aanbevelen de onderstaande onderdelen bij de hand te hebben.
  De meeste onderdelen kun je overigens ook bij ons kopen:
  Onze onderdelenwinkel vind je hier
  
  De onderdelen in kwestie :
  - Nieuwe contactbladen: Altijd nuttig om bij de hand te hebben, vroeger of later kom je er een tegen waar de punt is afgebrand.
  - Lampjes, de overal gebruikte 6 Volt bajonet lampjes en idem knipperlampjes.
  - Zekeringen in de waarden 5, 10 en 15 Ampere.
  - Nylon bussen voor in de spoel (coil sleeves)
  - Poot afstellers, meestal zijn ze verroest of kapotgedraaid.
  - De veren voor de bal afschieter (plunger) de lange binnenveer en de korte buitenveer.
  - Kogels, een oude versleten of roestige flipperkogel zal het speelveld overmatig snel doen slijten.
  - Rubbers, als je met deze hobby begint is het verstandig om bij je leverancier de komplete set voor jouw kast te bestellen, vergeet niet de afschieter punt en de flipperrubbers.
  - Slotjes, waarschijnlijk wil je de kast straks netjes kunnen afsluiten.
1d. Het begin: Smering en contact reiniging.
- Smering.
  Electro Mechanische flipperkasten hebben voor het grootste deel geen smering nodig. De meeste onderdelen werken gewoon "droog". Je richt met smeren meer ellende aan dan dat je er mee oplost. Houdt als regel aan dat als je twijfelt of je wel of geen olie ergens op moet gebruiken dat je het dan niet moet doen.
  De enige delen die olie nodig hebben zijn delen waar metaal op metaal beweegt. Dat zijn er echter maar weinig.
  Als er al iets olie nodig heeft gebruik dan de goede olie. Gebruik beslist geen luxe oliesoorten zoals siliconen olie. Ook vaseline is zeer slecht spul in je flipperkast. kettingvet en andere dikkere oliesoorten heb je nooit nodig.
  De enige olie die je nodig zou kunnen hebben is hele dunne olie zoals naaimachineolie of derailleurolie.
  Maar ik zou willen voorstellen dat je de olie nu onder in je gereedschapskist stopt en hem alleen te voorschijn haalt als ik het je zeg.
  
  Contact spray (reiniger).
  Soms hoor je mensen zeggen dat je contact reiniger moet gebruiken op de contacten van je flipperkast. SPUIT GEEN CONTACT SPRAY OP DIE CONTACTEN !!!!
  Het gebruik van die contact reiniger (Perfecta chemie, Philips etc) doet afschuwelijke dingen in de machine en zorgt er gegarandeerd voor dat de machine met verloop van tijd steeds slechter en slechter gaat werken.
  
  Contactreiniger, die bij een elektrische vonk komt (en contacten van EM flippers vonken nou eenmaal, dat is normaal), veroorzaken een chemische reactie. Deze reactie produceert fosgeengas (mosterd gas) en vrije chlorine. De vrije chlorine reageert aggressief met het zilver van de contacten en er ontstaat vervolgens zilverchloride (een isolator). Je krijgt dan witte isolerende smurrie op de contactpunten. Als dit eenmaal gebeurt is dan doen de contacten het niet meer, het is alsof je een stuk isolatieband tussen de contacten hebt gestopt en die baggerzooi is er nauwelijks meer vanaf te krijgen.
  Wat betreft de effecten van mosterdgas raad ik je aan eens een boek te lezen over de eerste wereldoorlog. (maar er komt gelukkig maar weinig van vrij als je zo stom doet)
  
  Zilverchloride heeft totaal andere chemische eigenschappen dan zilversulfide, wat een geleider is. Zilversulfide is het zwarte stof dat je normaal gesproken ziet op de contacten, normaal gesproken is dat zwarte spul helemaal niet erg en je kunt het meestal rustig laten zitten.
  
  Een van de andere problemen van contactspray is dat er altijd veel te veel van wordt gebruikt, hierdoor trekt die troep in de afstandsblokjes tussen de contacten, de isolatie van de bedrading, en het multiplex (speelveld) bij de contacten. Hierdoor ontstaat een heerlijke chemische ramp, de reinigingsvloeistof zal door verdamping en neerslag zich langzaam door je hele kast verspreiden.
  
  Contact reiniger is gemaakt voor GOUDEN of TINNEN laagspanning (+5 volts) contacten, niet de zilveren hoogspanningscontacten die er in EM flippers worden gebruikt.
1e. Het begin: Een introductie in electriciteit (in het kort)
- Ik zal je hier niet gaan vervelen met ingewikkelde elektrische theorien. Jij wilt uiteindelijk maar 1 ding.....Jouw flipperkast repareren ! Ik houd het dus bij de absolute basiskennis. Zoals je waarschijnlijk al gezien hebt zit een EM flipper nokvol met relais spoelen en contacten, ik ga dus in het kort proberen uit te leggen wat die dingen nou eigenlijk doen.
Zie je hier vier Normaal Gesloten (bovenste 4 stellen) en 1 Normaal Open
(onderste stel) contacten in dit contactenpak. Ze zijn trouwens allemaal vies, met zwart stof erop, het stof wat dus niet noodzakelijkerwijs een probleem is weet je nog ....
- Contacten.
  - In EM flippers vind je hoopjes van dergelijke "blad" contacten. Deze contacten hebben 2 of 3 contactpunten die op een lang metalen blad zitten geklonken. De bladen zitten bevestigd met pertinax isolatortjes, meestal 2 schroeven er door.
    Dit type contacten bestaat in principe uit 3 verschillende soorten : normaal Open, Normaal Gesloten en Maak/Verbreek (de laatste noemen we meestal een omschakelcontact).
    Normaal Open wil zeggen dat het contact in rusttoestand open staat (de contactpunten raken elkaar niet aan) en dus geen elektrische verbinding hebben (de stroom kan er niet door). Activeren van dit type contact zorgt ervoor dat er een stroompje kan vloeien van het ene naar het andere blad van het betreffende contact. Dit type contact vind je veel onder het speelveld.
    
    Normaal Gesloten wil zeggen dat het contact in rusttoestand dicht zit (de contactpunten raken elkaar aan) en dus stroom kan doorlaten, Activeren van dit type contact zorgt ervoor dat de stroomkring wordt verbroken.
    
    Omschakel wil zeggen dat er drie contactpunten op het contact zitten, het middelste bewegende deel en 2 aan weerszijden, het middelste contactblad beweegt van het ene buitenste naar het andere buitenste blad waardoor er dus feitelijk sprake is van zowel een normaal open als een normaal gesloten contact.
    
    Pertinax Isolators zijn de kleine bruine plaatjes die tussen de contactbladen zitten bij de bevestiging, ze zijn ervoor om te zorgen dat de bladen enige afstand van elkaar houden EN om van elkaar elektrisch geisoleert te zijn.
    
    Vet Papier is is het (meestal grijze) papiertje dat soms tussen de bladen van contactstellen zit, het zorgt ervoor dat bij te ver doorbuigen het ene contactbladstel niet tegen het andere kan aankomen en daardoor kortsluiting zou veroorzaken of onvoorspelbare fouten in de kast zou veroorzaken.
  Relais.
  - Een relais is een kleine spoel die, wanneer er spanning op wordt gezet, een metalen blad magnetisch naar zich toetrekt. Het metalen blad beweegt vervolgens een of meerdere contactbladen van de hierboven beschreven typen. Een relais kan bijvoorbeeld door een speelveldcontact worden geactiveerd en omdat een relais meerdere contacten kan bevatten kunnen er vervolgens ook meerdere elektrische stroomkringen worden geopend of gesloten. Het is op die manier dus mogelijk om door middel van 1 enkel speelveld contact bijvoorbeeld een bonus punt te krijgen EN 100 gewone punten EN een ander speelveld geval te activeren (bumper, kuil, hekje, etc, etc.)
    Sommige relais zijn ontworpen om voor lange tijd aan te staan. Ze kunnen dat zonder door te branden omdat ze ook een daarvoor geschikte spoel hebben, ze gebruiken maar weinig stroom, dit soort "houd relais" worden toch behoorlijk warm en de papierwikkel om de spoel ziet er dan ook meestal lekker bruin en crispy uit. Dit is echter normaal en niet iets om je zorgen over te maken. "Houd relais" vind je bij de muntinworp en aan/uit circuits (een onderdeel van het TILT circuit).
(Links) Bally Relais met hun contactbladen. Kijk eens naar het bovenste relais op het plaatje, dit is een "houd relais" en ziet er lekker bruingebakken uit, het is duidelijk dat ie behoorlijk warm wordt.
(Rechts) Zogenaamde Latch Relais: een Latch relais wordt gebruikt als Houdrelais maar dan met dat verschil dat wanneer het relais eenmaal is geaktiveert hij vanzelf (dus zonder spanning) in die stand blijft staan, er is een extra 2e spoel om het relais te laten "afvallen" (terugkeren in de uit stand) Het bovenste Bally Latch relais wordt gebruikt in het "game over" circuit. Dit bijzondere Bally latch relay is de bron van veel problemen in Bally machines. Het onderste Gottlieb Latch relais is een buitengewoon lastig ding omdat de beweging die de contactbladen maken erg klein is, de contactbladen moeten bij dit type relais erg nauwkeurig worden afgesteld.

Latch relais worden overigens ook wel trip relais genoemd
- - Latch relais zijn vaak een bron van problemen. Als bijvoorbeeld de lampjes van de flipperkast niet willen gaan branden na het inschakelen van de kast (en het indrukken van de linker flipper) dan is de oorzaak hiervan vaak te vinden in een fout afgesteld contact in het gameover relais (een latch relais) Gottlieb latch relais zijn zelfs nog problematischer, omdat de contactbladen in een Gottlieb latch relais een erg kleine beweging maken moeten deze buitengewoon nauwkeurig worden afgesteld.
Nieuwe Hi-Power Gottlieb Flipper spoelen, met nieuwe fiber
flipper links bevestingd aan de zuigers. Nieuwe links zorgen dat
je oude flippers weer als nieuw werken, ook een nieuwe binnenbus in de spoel zorgt voor een flinke verbetering van de prestaties.
De hi-power spoelen zijn ongeveer 20% sterker dan de originele.
Let op de EOS (end of stroke) contacten bij iedere flipper.
- Solenoiden (Spoelen).
  - Solenoiden zijn een groter soort spoelen dan in relais worden gebruikt, ze zijn veel groter en gebruiken veel meer stroom. Ze kunnen dan ook maar korte tijd "aan" zijn omdat ze anders in zeer korte tijd zullen doorbranden, Solenoiden hebben een gat in het midden waarin een zuiger kan bewegen tegen een stopblok (de zg coilstop). Als er stroom op de solenoide wordt gezet trek deze de zuiger met grote kracht naar binnen totdat deze tegen de coilstop aanslaat. Een voorbeeld van een solenoide is de Flipperspoel.
- - Flipper Spoelen zijn een speciaal soort solenoiden. In feite bestaat een flipperspoel uit twee spoelen die over of naast elkaar gewikkeld zijn. Het ene deel (de grote kracht spoel) is een spoel die uit dik draad bestaat en uit weinig windingen (lage electrische weerstand) waardoor deze erg veel stroom gebruikt en een grote kracht heeft.. Door de lage weerstand kan de stroom snel en makkelijk door de wikkelingen lopen. Dit deel van de flipperspoel geeft de flipper zijn grote beginkracht om de bal weg te kunnen schieten.
- - Het tweede deel van de flipperspoel daarentegen (de lage kracht spoel) lijkt meer op een "houd relais". Hij bestaat uit veel windingen van dun draad waardoor de spoel een hoge electrische weerstand heeft. Dit deel van de flipperspoel staat in ruststand kortgesloten door een "einde slag contact" (engels : End Of Stroke EOS) waardoor de stroom de spoel voorbijgaat zonder erdoorheen te lopen.
    Dat werkt als volgt : Als de speler op de flipperknop drukt loopt de stroom door de hogekracht spoel en vervolgens door het EOS contact, de lagekracht spoel wordt dan dus gepasseerd via dat EOS contact. De hogekracht spoel trekt de zuiger aan en de flipper maakt zijn slag omhoog, op het einde van de beweging van de flipper opent deze het EOS contact, de kortsluiting van de lagekracht spoel is nu opgeheven en de stroom moet zijn weg zoeken door beide spoelen achter elkaar (de spoelen zijn nu dus in serie geschakeld). Doordat de lagekracht spoel echter maar weinig stroom doorlaat zal nu de stroom door de hogekracht spoel worden beperkt, de spoel kan dus nu niet doorbranden. De kracht van beide spoelen is nu ook stukken minder maar omdat de flipper in zijn uiterste stand staat is er ook weinig kracht nodig. Dit is gedaan om te voorkomen dat een speler die de knop langer dan enkele seconden ingedrukt houdt door rookwolken wordt omhuld doordat de spoelen acuut verbranden.

2a. Voordat je inschakelt : Controleer de zekeringen
- Het lijkt zo vanzelfsprekend maar toch vergeten de meesten om dat te doen. Voordat je de kast inschakelt, controleer de zekeringen. En dan niet alleen kijken of er een zekering is doorgeslagen maar ook nakijken op te grote waarden. Zit er bijvoorbeeld een 25 Ampere zekering op een plaats waar maar 10 Ampere hoort? Bewaar die 25 Amp zekering maar voor je auto en plaats meteen de goede zekering.
  Er zitten altijd minstens 3 zekeringen vooraan in de kast achter de muntinworp in een EM flipperkast. 1 zekering voor de spoelen, 1 voor de speelveld lampjes en 1 voor de kopkast lampjes, vaak zit er ook nog een zekering voor de netspanning naast dus eerst de stekker eruit voordat je ook maar ergens aankomt. Er kunnen er nog meer zijn maar dat is afhankelijk van het type flipperkast dat je hebt. Je zult gewoon even goed moeten rondkijken in de kast. Bij Gottlieb machines zit er meestal 1 bij de resetbank onderin en soms vind je ook wel eens een zekering onder het speelveld in de buurt van bepaalde spelopties.
  
  Het testen van zekeringen : Maar dan op de Goede Manier.
  Vertrouw niet te veel op je ogen of je reuk bij het controleren van de zekeringen. Een goed uitziende zekering kan toch kapot zijn, dat gebeurt zeer regelmatig. Zekeringen gaan soms ook kapot door ouderdom (metaalmoeheid) en dus niet uitsluitend door kortsluiting. Gebruik de universeelmeter om ze door te meten. Haal de zekering daarvoor eerst uit de houder. Dat is belangrijk omdat je anders een verkeerde meting kunt krijgen. Zet de meter op "uitbellen" (zoemer) of, als dat er niet op zit, op de laagste weerstandsmeting. Plaats op beide einden van de zekering een meetpen en de zoemer moet klinken (of je meet bijna 0 Ohm). Geen zoemer of een weerstand van meer dan 100 Ohm wil zeggen dat de zekering kapot is.
  
  Zekering Houders. Vaak zijn zekeringhouders in oude flipperkasten metaalmoe, ze hebben hun veerkracht verloren en dat veroorzaakt dan een slechte verbinding. Verschijnselen hiervan zijn bijvoorbeeld het zwak of helemaal niet branden van alle lampjes op het speelveld of in de kopkast, alle spoelen die het vertikken of een kast die gewoon niet wil inschakelen. Dit probleem doet zich trouwens het meest voor bij Bally machines. Vaak kun je de zekeringhoudertjes wel wat dichtknijpen om een betere verbinding te bewerkstelligen maar het komt ook vaak voor dat je dan een lip van deze houder afbreekt, geen ramp, die houder was dan toch al zo rot als een mispel en vervangen was hoe dan ook noodzakelijk. Je kunt ze zo kopen in iedere elektronicawinkel. Schoonmaken wil ook nog wel eens helpen, de oxydatie (aanslag) op de houder bevordert de stroomloop ook niet geweldig, bovendien ontstaat er bij een dergelijke vuile verbinding warmte waardoor de zekering weer kapot kan gaan. Schuurpapier om een dun stokje gewikkeld lost dit probleem wel op.
2b. Voor je inschakelt : Plaats de stekkers erin
- Je hebt dus die nieuwe (voor jou) flipperkast gekocht en je wilt hem nu gaan opstellen. Voordat je echter die stekkers er in steekt na het vastdraaien van de bouten kun je die het beste eerst even schoonmaken. Dat is maar eventjes werk en je verwijdert er gelijk weer een mogelijke storingsbron mee. Die stekkers zijn meestal flink geoxideerd en dat is geen wonder bij een kast van 25 jaar of nog ouder. Hoewel deze stekkers meestal geen problemen geven is schoonmaken gewoon verstandig.
Een Gottlieb Stekker na een snelle schoonmaakbeurt...
- Voordat je een stekker op zijn plaats steekt maak je hem het beste even schoon met schuurpapier 600 even ieder pootje een keer schuren en je bent al snel klaar. Ze hoeven niet blinkend gepoetst te zijn, schuur even snel de ergste troep er af, dat is voldoende.
  Op de bodem in de kast zitten de stekkers waarmee het speelveld met de rest verbonden wordt, schuur die gelijk even schoon. Doe dat ook met de rest van de stekkers vooraan in de kast van de muntdeur en dergelijke. Speciale aandacht is wenselijk bij Gottlieb machines, als bij deze kasten de muntdeurstekker slecht contact maakt doet de hele kast het niet.
2c. Voor je inschakelt : Contacten nakijken.
- Een waarschuwing...
  Toen ik pas begon met knutselen aan Elektromechanische flipperkasten beweerde een kennis van me, "Als een kast van me het niet doet kijk ik gewoon alle contacten na en stel ze opnieuw af, net zolang tot de kast het weer doet" Ik heb daar mijn schouders maar bij opgehaald omdat ik dat gewoon belachelijk vond, immers het begrijpen wat ieder onderdeeltje van die Wizard nou precies deed was de grootste uitdaging voor me (Wizard was mijn allereerste flipperkast).
  Affijn, om het simpel te houden; als je meer dan zo'n 5 contacten opnieuw moet afstellen dan wordt het tijd om eens te overwegen of je niet verkeerd bezig bent. In de regel staan de meeste contacten (en dan vooral die van relais en scorecontrolmotor) nog wel goed, zelfs na 25 jaar of meer.
  
  Het moraal achter dit verhaal: "Als je een beginner bent in het repareren van EM flippers, probeer dan niet iets af te stellen of te repareren wat niet kapot is".
  
  Als je wel de nodige ervaring hebt maakt dan gerust ieder contact schoon en stel het af, ik doe dat zelf ook nu ik er de nodige handigheid in heb. Ik doe dat zelfs al voordat ik de stekker voor het eerst in het stopcontact steek en dat gaat prima. MAAR, zoals gezegd, als je een beginner bent probeer dat dan alsjeblieft niet, de kans is erg groot dat je er een grote rotzooi van maakt en dat er helemaal niets meer werkt.. Lees rustig verder en reinig alleen het minimum aan contacten wat ik hier aangeef.
  
  Waarom worden contacten eigenlijk vuil ?
  Iedere keer als een contact opent of sluit ontstaat er een kleine blauwe vonk. Bij contacten die een grote stroom te verwerken krijgen zoals die van de flippers of slingshots zijn dat zelfs flinke vonken die je goed kunt zien. Deze vonk brandt het contact enigzins in en geeft een beetje zwart roet. In de loop der tijd kan de weerstand van het contact toenemen door dit inbranden en het geproduceerde roet.
  
  Om dit te voorkomen worden contacten zo afgesteld dat ze een schoonvegend beweginkje maken dat het contact reinigt iedere keer dat het contact zich opent of sluit. Als een Flipperautomaat echter voor langere tijd in opslag heeft gestaan kunnen de al enigzins ingebrande contacten geoxideerd zijn. Als een contact verkeerd is afgesteld (en dus zichzelf niet kan reinigen) kan het ook gaan weigeren. Dat is dan ook de reden dat contacten moeten worden schoongemaakt en soms moeten worden afgesteld.
  
  Het schoonmaken van de contacten.
  Vuile en fout afgestelde contacten zijn de meest voorkomende oorzaak van storingen in een elektromechanische flipperkast. Repareren van zo'n machine zal altijd het schoonmaken en afstellen van enkele contacten met zich meebrengen.
(Links) het vijlen van een relaiscontact op een moeilijk bereikbare plaats.
(Rechts) Het vijlen van een flipper EOS contact bij een Gottlieb kast.
- Om contacten schoon te maken gebruik je het lederen schoonmaakstokje of, alleen bij erg ver ingebrande contacten, een kleine sleutelvijl. Beweeg de het leer tussen de contacten voorzichtig heen en weer terwijl je de contacten zachtjes in sluitpositie gedrukt houdt. Niet al te hard aandrukken anders loop je het risico dat je de boel verbuigt. Gebruik de sleutelvijl alleen als er grote gaten of punten op of in het metaal van de contactpunt zijn gebrand. De zilveren punt mag beslist niet te ver worden afgevijld omdat de zilveren top vrij dun is bij sommige soorten contacten.
- De oorspronkelijke schrijver van dit verhaal meende dat je een contact mooi glad en glimmend moest vijlen, mooi niet dus want als je de zilveren top hebt weggevijld dan krijg je een kopen-op-koper contact dat zeker tien keer zo hard vonkt en idem zo hard verbrandt. Koper is immers een veel zachter metaal en veel makkelijker te verbranden (oxideren). Als je een contact groen ziet vonken ipv blauw dan kun je het maar beter meteen vervangen want dat betekent dat het zilver eraf is. Voor de nieuwsgierige experimenteerders onder jullie....Houdt eens een stukje dun koperdraad in een gasvlam en daarna een stukje zilver. Inderdaad, koper geeft een groene vlam.
Gebruik een punttangetje om de contacten
bij elkaar te houden tijdens het
poetsen of vijlen
- Vaak staan contactbladparen zo dicht op elkaar dat je geen druk erop kunt ztten om fatsoenlijk te kunnen reinigen (je krijgt je vingers er gewoon niet tussen). Gebruik in zo'n geval een kleine schroevendraaier om het contact tegen te houden terwijl je het poetsleer of de vijl ertussen beweegt. Ook het aandrukken van het metalen relaisanker met de hand wil nog wel eens goed werken.
  Soms krijg je zelfs je vingers of een schroevendraaier niet eens tussen de contacten. Bij Gottlieb kasten bij de resetbank bijvoorbeeld is daar gewoon te weinig ruimte voor, je kunt dan het beste een punttangetje gebruiken om de contacten zachtjes bij elkaar te drukken tijdens het schoonmaken.
- De meeste contacten zijn van zilver gemaakt, dit type contact kun je het beste voorzichtig met de leren contactreiniger schoonmaken, alleen als er sprake is van een forse inbrandplek vijl je die even weg. De flippercontacten zijn echter vaak van Tungsten gemaakt, deze kun je het beste even gladvijlen. Vanaf ongeveer 1970 zijn Bally en Williams deze tungsten contacten ook bij de slingshots en popbumpers gaan toepassen, die krijgen dan natuurlijk dezelfde behandeling.
- Zelf reinigende contacten en contact soorten.
  Alle EM bladcontacten maken een soort van vegende beweging tijdens het openen of sluiten: het korte contactblad zit vast, het lange blad beweegt en maakt contact met het vaste contact. Als ze elkaar raken beweegt het lange blad nog iets door en duwt het vaste blad iets door, hierdoor bewegen de contactpunten niet allen tegen elkaar aan maar ook iets langs elkaar. Dit staat bekend als een zelfreinigend contact. Om correct te kunnen werken moet het vaststaande deel van het contactstel dus iets kunnen meebewegen tijdens de werking. Helaas gebeurt dit niet altijd door foute afstelling of loszittende bevestigingsschroeven, het hoort echter wel altijd te gebeuren.
Een glad gevijld
EOS contact.
- Denk er dus aan dat als je een contactblad afstelt je dit zo doet dat deze zelfreinigende beweging ook daadwerkelijk plaatsvindt.
  Normaal Open (NO) contacten moeten ongeveer 1 1/2mm afstand tussen de contactpunten hebben. En als de contactpunten elkaar raken tijdens een actie moeten ze daarna dus iets doorbewegen en de "veegbeweging" kunnen maken.
  Normaal Gesloten (NC) contacten worden op dezelfde manier afgesteld met als verschil dat dit soort contact eigenlijk omgekeerd werkt, de veegaktie vindt plaats bij het begin van de beweging en de contactopening van 1 1/2mm stel je af bij een geactiveerd contact.
  
  Maak/Breek (OM) oftewel omschakel contacten zijn een combinatie van beide en daardoor natuurlijk ook het lastigste. Het beste stel je eerst het maak gedeelte af en daarna het breek contact, de afstanden tussen de geopende punten is ook weer 1 1/2 mm en de zelfreinigende beweging moet ook hier goed worden ingesteld.
  
  Demper Blad.
  Bij speelveld contacten zit er een derde, korter blad tussen de eigenlijke contactbladen. Dit is het demperblad en het geeft wat extra steun aan een van de echte contactbladen zodat dit niet kan gaan trillen. Ook dit demperblad kan wel eens verbogen raken waardoor het kortsluiting maakt met het tegenoverstaande contactblad. Houdt hier goed rekening mee bij het afstellen van speelveldcontacten. Als je een dergelijk contact aan het afstellen bent dien je zowel het korte stilstaande blad als het stugge demperblad af te stellen.
Zie je het demperblad hier ? Dit speelveldcontact heeft een derde korter blad tussen de eigenlijke bladen zitten om voor steun te zorgen. Let er nauwkeurig op dat dit demperblad geen sluiting maakt met het tegenoverliggende contactblad en denk er nogmaals aan dat je eerst de schroeven van het bevestigingsblokje vastdraait (eerst de schroef aan de bladzijde, dan de achterste schroef) en stel alleen het korte stilstaande blad af en nooit het lange bewegende blad.
- Contacten afstellen.
  Stel uitsluitend het (stilstaande) korte contact af (en het demper blad als dat aanwezig is). Plaats je contactafsteller op het korte blad en schuif het naar het pertinax isolatieblokje toe. Buig het contact op deze plaats. De enige reden om het lange blad te verstellen is als iemand voor jou dat (foutief) al eens heeft gedaan. Normaal gesproken hoeft het lange blad nooit te worden afgesteld.
Het correcte gebruik van een contact afsteller.
- Draai de schroeven vast VOORDAT je gaat afstellen !!!!
  Als een contact al afstelling nodig heeft controleer dan eerst of de schroeven van het pertinax blokje wel vastzitten. Heel vaak blijkt dat een verkeerd werkend contact alleen maar los zit. De schroefjes houden immers met dunne pertinax plaatjes de contactbladen op hun plaats en bij een loszittende schroef gaat de afstelling daardoor verloren, heel vaal kan alleen het vastzetten van deze schroeven het probleem al oplossen en hoeft er niets te worden verbogen aan de bladen zelf.
  Denk er absoluut aan :de schroef die het dichtst bij de contacten zit moet als eerste worden vastgedraaid.
  Denk er wel aan dat de afstelling niet voor eeuwig is op een zeker moment (na jaren) kan de afstelling van contacten weer de fout in gaan, dit komt voornamelijk door inwerking van vocht of juist door uitdrogen, ook lostrillen van de bevestigingsschroeven wil de boel nog wel eens in het honderd sturen. Mocht er een probleem ontstaan nadat de machine toch al jaren goed werkte houdt dan vooral rekening met het laatste.
Een verkeerd afgesteld contact: kijk eens naar demperblad in het midden
Als je goed kijkt dan zie dat er een kortsluiting ontstaat en dat terwijl het contact op zich goed staat afgesteld.
- Isolatie (vet) Papier.
  Wat is nou precies dat VET papier ? Nou dat is gewoon het stukje dik grijs papier dat som tussen de contacten zit. Het voorkomt dat contactstellen die samen op 1 stapel zitten elkaar elektrisch kunnen raken en daardoor kortsluiting of onvoorspelbare effecten veroorzaken.Het komt nogal eens voor dat dit papiertje beschadigd raakt of tussen de contacten uithangt en dus niet meer naar behoren werkt. Als je bijvoorbeeld iets "raars" overkomt (een extra bal als je een special verwacht o.i.d) ga dan eens op zoek naar een dergelijk probleem. Vervangen is eenvoudig en lost het probleem weer voor jaren op.
  Denk na VOORDAT je afstelt !
  Als je meer dan zo'n 5% van de contacten aan het afstellen bent dan doe je zeer waarschijnlijk iets verkeerd. Stop ermee voordat je de problemen alleen maar groter maakt, tenzij de machine door een of andere onwetende "kunstenaar" is mishandeld zijn er normaal gesproken echt niet zoveel contacten ontregeld. Meer dan een goede 5% ontregelde contacten is zeer onwaarschijnlijk.
2d. Voordat je inschakelt : De Telwerken
- Denk hier maar eens over na: Wat is het meest gebruikte, dus slijtende, onderdeel in elke mechanische flipperkast ? De telwerken ! (Als je een spel hebt van voor 1950 zonder tellers dan kunt je dit gedeelte over telwerken gewoon overslaan en verder gaan bij het hoofdstuk over de stappenschakelaars.
  Als de tellercontacten fout staan afgesteld dan zal zeer waarschijnlijk het spel niet willen starten, Dit is een vaak voorkomend probleem bij elektromechanische flippers. Het is echter makkelijk om dit probleem vast te stellen. Na een druk op de startknop op de muntdeur begint de machine zichzelf te resetten maar houdt daar niet meer mee op, de scoremotor onderin de kast blijft constant doordraaien en soms ook een of meer van de tellers, het spel komt nooit in startpositie.
  
  De reden dat de scorecontrolmotor (SCM) blijft draaien is omdat de machine denkt dat niet alle tellers op nul staan, de SCM blijft pulsen geven naar de teller maar krijgt geen bevestiging terug dat deze allemaal in de nul stand staan. De oorzaak kan op talloze plaatsen zitten maar meestal ligt het aan een fout afgesteld nulstand contact op een telwerk. Andere oorzaken komen ook voor : Denk maar aan een loshangende draad of een erg vuil of vastklevend contact.
  
  Het losnemen van een telwerk.
  Iedere teller heeft een simpel mechaniekje om hem eenvoudig los te kunnen nemen uit de houder in de kopkast. Bij de meeste Gottliebs tot aan 1967, hebben die blikken tellers een soort van haarspeld die moet worden verwijderd. Bij latere machine van Gottlieb (de tienhoekige oftewel decagon tellers) zit er een nylon hendeltje. Bally en Williams machines van rond de jaren '70 hebben kleine metalen hefboompjes die je moet optillen waarna je de teller uit de houder kunt trekken. Maar wat je ook voor kast hebt, er is altijd een mechanisme waarmee de telwerken kunnen worden losgenomen voor onderhoud.
  
  Het nakijken op Mechanische Problemen.
  Met de teller uit de houder hangend trek je de zuiger helemaal naar achteren en laat hem dan schieten, dit moet echt een snelle beweging zijn omdat er anders niet genoeg kracht is om de tellerrol op de juiste wijze te laten bewegen. Stapt de telrol nu gemakkelijk naar het opvolgende cijfer ? Zo niet dan zul je het telwerk uit elkaar moeten halen en de bewegende delen met alcohol schoon moeten maken. Vaak is de zuiger binnenin de spoel vervuild (of aangekoekt, met hard geworden olie die de een of andere kluns er gemeend heeft er op te moeten smeren). Denk eraan, ik heb het al vaker gezegd maar blijf het toch herhalen: geen olie gebruiken, olie trekt vuil aan en veroorzaakt vervuiling, de zuigers lopen droog in de spoel en hebben absoluut geen olie nodig, als je olieresten aantreft zit er maar 1 ding op : demonteren en schoonmaken.
  (en uiteraard de dader helemaal stijfschelden)
  
  Kijk ook de veerspanning na. De terughaalveer moet de zuiger terughalen na het aantrekken door de spoel, deze veer moet genoeg kracht hebben om de teller naar het volgende cijfer te laten bewegen. Soms zijn deze veren uitgelubberd en moeten worden vervangen, voor nood kun je er evt een kwart vanaf knippen om tijdelijk de veerspanning te verhogen. Deze fout komt niet vaak voor maar het gebeurt wel een enkele keer. Voordat je echter aan de veer gaat prutsen moet alles echter brandschoon zijn want het verhogen van de veerspanning op een vervuild mechanisme help absoluut niet.
  
  Het handmatig draaien van de tellers.
  Je kunt een teller met de hand draaien door de zuiger handmatig in de spoel te drukken en deze daarna snel los te laten (laten schieten) een snelle beweging is noodzakelijk om de echte actie na te doen. Draai nooit aan de telrol zelf. Dit vernield gegarandeerd het mechanisme.
  
  Als je een echte test wilt uitvoeren schakel je de flipperkast in en probeer het spel te starten Bewegen de tellers naar nul? Zoniet, zet dan de tellers allemaal handmatig op nul. Probeer nu nog eens een spel te starten. Stopt de scorecontrolmotor (SCM) nu met draaien? Dat is wel en niet mogelijk, afhankelijk van wat er fout is. Als de contacten verkeerd staan afgesteld of vies zijn zal de SCM waarschijnlijk blijven doordraaien. Stopt de SCM daarentegen dan zit de fout waarschijnlijk in een vervuild mechanisme van 1 of meerdere tellers (deze tellers zullen ook niet of slecht moeizaam bewegen, schoonmaken is hier ook hier weer de oplossing.
Bally en Williams telwerken van rond de 70'er jaren : Let op de nulstand en negende positie
contacten aan de onderste linkerkant bij deze Bally teller.

Een oude blikken Gottlieb teller zonder printplaat, deze zijn erg gemakkelijk af te stellen
en schoon te maken zonder ze uit elkaar te hoeven halen.
- Telwerk contacten
  Als het spel nog steeds niet wil starten dan kan het wel eens nuttig zijn om de contacten op de telwerken na te kijken. Je zult ze misschien moeten schoonmaken en de nul en negende positie contacten afstellen. Alle telwerken hebben het een of andere mechanisme waarmee een stel contacten wordt geopend en gesloten op de nul en negende positie.
  Bij de machines van rond de 70'er jaren zijn deze contacten gemakkelijk te vinden. De betreffende contacten zitten aan de buitenkant van het telwerk. Bij de oudere blikken Gottlieb telwerken is het helaas een stuk lastiger. Je zult de tellers die een printplaat binnenin hebben zitten moeten demonteren om bij de contacten te kunnen komen. (kijk naar de foto's). Vanaf 1967 stapte Gottlieb over op de tienhoekige "decagon" telrollen (de rollen zijn dus zelf tienhoekig gevormd en niet rond). De contacten van dit type telwerk zijn veel makkelijker te bereiken.
Een blikken Gottlieb telwerk met printplaat,
(demontage is bij dit type teller nodig om de contacten af te kunnen stellen en schoon te maken omdat deze onder de print zitten).

Een Gottlieb "decagon" telwerk, gebruikt vanaf 1967.
Zie je dat de contacten bij dit mechanisme veel gemakkelijker te bereiken zijn ? Zelfs met de print op zijn plaats kun je er nog makkelijk bij
- Als je bij de nul en negen contacten bent doorgedrongen beweeg dan de spoel met de hand en kijk hoe de contacten werken, in het bijzonder let je natuurlijk op de stand van deze contacten wanneer de telrol op 9 of 10 staat. Als het je niet helemaal duidelijk is vergelijk het dan met een telwerk waarvan je inmiddels zeker weet dat zij wel goed werkt.
  Als de teller op 9 staat worden 1 of 2 contacten gesloten, deze contacten "vertellen" het volgende telwerk dat deze moet meestappen op het moment dat de huidige teller naar de 0 toe beweegt.
Gottlieb Decagon Negen en Nul Positie Contacten:
Bij deze decagon tellers kun je gemakkelijk bij de contacten komen om deze schoon te maken of af te stellen.
- De nul stand contacten geven de scorecontrolmotor door dat de teller zich in de nulstand (reset) bevindt.
  Maak deze beide contacten schoon met het leertje en controleer of ze de zelfreinigende beweging correct maken. Let echter op dat je de contacten niet te strak afstelt, er moet een goede balans zijn tussen de veerspanning en de kracht die het terugschieten van de zuiger. Daar alle kracht uit deze terugspringende beweging komt kan de teller blijven hangen als je de contactveerspanning te hoog afstelt. Dit is een regelmatig voorkomend probleem en het wijzigen van de spanning van de telwerkveer is beslist niet de goede oplossing.
Een blikken Gottlieb telwerk: Verwijder de drie schroeven zodat de telrol kan worden afgenomen. Haal niet de borgveer van de as af!
Gebruik een stukje schuurpapier nr. 600 en schuur de printplaat voorzichtig ermee schoon zodat je nette glimmende kopersporen krijgt.
De nylon houder op de as heeft pennetjes om de telrol weer correct terug te kunnen plaatsen

Een blikken Gottlieb telwerk: Na losdraaien van 2 schroeven uit de printplaat kun je hem eruit trekken om bij de 9 en 0 contecten te komen.
- Afgebroken soldeer aansluitingen bij Williams telwerkcontacten.
  Williams flippers hebben een veel voorkomende storing in de vorm van afgebroken solderingen van de 9 en 0 contacten. Dit wordt veroorzaakt door de slechte wijze van solderen die bij de Williams fabriek werd toegepast. Deze losse draden kunnen resetproblemen opleveren en het is dan ook zeker aan te bevelen om aan alle draden een keer te trekken om te controleren of deze wel fatsoenlijk vast zitten. Je kunt er meestal donder op zeggen dat je een of meerdere draden zo los trekt. Om een draad op de juiste wijze weer vast te zetten pas je de volgende techniek toe: Je knipt het oude soldeereinde van de draad af en schuift de isolatie een stukje terug en draai de draadjes stevig in elkaar, gebruik een tinzuiger of zuiglitze om het oogje van het contact helemaal schoon en open te solderen, steek de draad in het oogje van het contact en vouw het plat langs het contact, houdt de soldeerbout samen met het soldeertin tegen de verbinding tot het tin netjes over de draad en het oogje vloeit, voldoende tin toevoegen maar niet te veel, er mag geen druppelvorming optreden. Een dergelijke goed gesoldeerde verbinding blijft tientallen jaren perfect zitten zonder problemen.
  Maak de score-relais contacten schoon.
  Ieder telwerk wordt aangestuurd door een bijbehorend scorerelais. Daar de tellers de meest gebruikte onderdelen van de flipperkast zijn kun je dus wel nagaan dat deze scorerelais dar dus ook zijn. Om deze reden is het verstandig om ALLE contacten op de scorerelais schoon te maken en te controleren op goede werking (ook de zelfreinigende veegbeweging). Er zitten op ieder scorerelais zo'n vijf contacten (ongeveer). Tenminste twee van die contacten sturen de teller aan (en misschien ook de opvolgende teller in het rijtje wanneer deze teller van 9 naar 0 stapt. Een van de contacten stuurt de bel of gong aan die bij deze teller hoort. Mak alle contacten goed schoon met het leertje en vijl voorzichtig eventuele in of opgebrande plekken glad.
Williams Score Relais: Je ziet hier de drie relais in de kopkast die de vier tellers aansturen.
Er is geen relais nummer vier terwijl deze kast wel vier telrollen heeft per speler.
Deze 10.000 punten teller wordt namelijk door de 1000 puntenteller aangestuurd als die de stand negen heeft bereikt en dan naar 0 stapt.
Een eigen relais is dus volkomen overbodig.
- Het Einde Slag contact bij telwerken.
  Ieder telwerk heeft een Einde Slag contact (engels End-Of-Stroke) contact. Dit "normaal gesloten" contact opent als de zuiger helemaal in de spoel wordt getrokken tijdens het teller. Het is van het grootste belang dat dit contact schoon is en correct werkt.
  Het doel van dit ES contact is de stroomkring naar het score-relais te verbreken. Als dit contact niet opent dan blijft het score-relais aangetrokken staan. Het gevolg is dat de tellerspoel en bv de belspoel ook aangetrokken blijven staan. De gevolgen hiervan laten zich makkelijk reden, in korte tijd komen er de nodige rooksignalen uit de kopkast ten teken dat een van de tellerspoelen is verbrand.
  
  Wat ook vaak voorkomt is dat het einde slag contact helemaal verdwenen is of afgebroken. In de praktijk is dit echter geen probleem. Regelmatig komt het voor dat een van de contactbladen van dit contact afbreekt en dat daardoor het circuit permanent open blijft staan. Nogmaals, dit is geen probleem. Het enige echt erge wat kan gebeuren is een contact dat permanent gesloten blijft staan, niet open. Mocht 1 van de ES contacten zijn afgebroken, vergeet hem dan maar en maak je er niet druk om en vervang hem niet (tenzij je graag dit soort reparaties doet of de kast in nauwkeurige fabrieksstaat wilt terugbrengen). Een afgebroken ES contact heeft uitsluitend als gevolg dat de puls naar de spoel iets korter wordt. De uitzondering hier is wanneer het contact een drieblads omschakelcontact is, in dat geval dient het contact vaak ook als overdrager voor de puls naar de opvolgende teller en is wel van belang en dient dus perfect te werken.
  
  Het testen van de score-relais.
  Als de score-relais eenmaal in orde zijn kun je ze gaan testen. (zelfs als je een EM uit 1950 zonder tellers hebt, zitten er toch scorerelais in die dan een stappenschakelaar aanstuurt in plaats van tellers.)
  
  Bij Gottlieb kasten kun je de scorerelais alleen tijdens een spel testen. Bij Williams en Bally machines hoef je alleen maar de kast aan te zetten. Druk de scorerelais met de hand in. De bijhorende teller moet nu een stap omhoog gaan. Opmerking: als de kast op "game over" staat zal de opvolgende teller NIET meestappen als de 9 wordt bereikt. Als er daarentegen een spel is gestart zal de opvolgende teller WEL meestappen.
De inmiddels bekende blikken Gottlieb tellers en relais (Buckaroo)
Rechts zie je de drie relais die de tellers aansturen.
Aangezien deze kast voor de duizend alleen maar een oplichtende 1 heeft is er
1 relais voor iedere teller (dit in tegenstelling tot het bovenstaande plaatje van de
Williams relais waar 1 van de 4 tellers geen bijhorend relais heeft).
- Als je een spel start en de scorerelais met de hand gaat testen, controleer dan de negende positie van iedere teller. Laat een telwerk naar 9 stappen en aktiveer het scorerelais dan nog een keer, de ernaast zittende teller moet nu ook 1 keer meestappen tijdens de stap van 9 naar 0. Zoniet dan moet je toch het 9e positie contact op de huidige teller nazien op vervuiling of foute afstelling (uitgezonderd natuurlijk als je de hoogste teller uit een set aan het testen bent)
  Denk er aan : Bij Gottlieb kasten kun je de scorerelais alleen testen als er een spel is gestart. Als de kast nog niet zover klaar is dan is dat dus knap lastig en kun je deze test nog niet uitvoeren. Dat is knap lastig maar er is geen alternatief.
  
  De "kunst" van het handmatig aktiveren van relais.
  Zo stom als het mag klinken, het toch een "kunst" om een relais (welk dan ook) met de hand aan te drukken. Als je het verkeerd doet loop je het risico dat je het hele contacten pakket uit de plastic meenemer drukt waardoor het relais in een totale chaos veranderd en je er een nieuwe en verrekt lastige klus bijgekregen hebt.
  Eventjes goed opletten dus !!!
  
  Ieder relais bestaat uit een spoel, een metalen plaatje dat op een draaipunt rust (door een kleine veer op zijn plaats gehouden) en een plastic of pertinax meenemer waar de contacten in steken en door worden bewogen. Om het relais met de hand te aktiveren moet je zachtjes midden op het metalen plaatje drukken, net zoals de spoel hem naar zich toe zou trekken. Maar pas op !! Als je per ongeluk dit metalen plaatje (het anker) zijwaarts drukt dan kan het van zijn draaipunt springen waardoor alle contacten uit de plastic meenemer losraken. Gevolg een onvoorstelbare chaos en een priegelwerk om dat weer allemaal op zin plek te krijgen. Je zult bovendien verdraaid goed moeten opletten dat je de contactbladen weer allemaal op de juiste plaats in de meenemer steekt. Doe je dat verkeerd dan kun je de meest onvoorspelbare problemen krijgen en je de haren uit je hoofd trekken omdat je niet snapt waar die fout nou toch mag zitten.
  
  Vastzittende score Relais?
  Nog zo'n veel voorkomend probleem. Een van de scorerelais blijft hangen als je een spel start. Veel mensen hebben dit niet in de gaten totdat ze de lucht van een doorbrandende tellerspoel ruiken. Een zeker teken dat er iets ernstig mis is is als 1 van de tellers niet wil draaien. Dat komt uiteraard doordat het relais en de corresponderende teller permanent staan aangetrokken.
  
  Controleer in zo'n geval alle speelveld contacten. Waarschijnlijk staat er ergens een "aan" en houdt dus het score-relais ook in de "aan" stand. De fout kan ook elders zitten, denk maar aan een 50 punten relais waar een contactblad vastzit en dat dus vervolgens het 10 puntenrelais op zijn beurt weer vasthoudt.
  
  Andere oorzaken van vastzittende scorerelais :
  - Het telwerk einde-slag contact is vuil of staat permanent gesloten (zie boven).
  - Twee soldeeroogjes van een contact zijn tegen elkaar aangebogen en maken kortsluiting.
  - Een enkel los vezeltje van een draad is losgebroken en hangt tegen een soldeeroogje ernaast aan. (een heel geniepig foutje)
  - Het demperblad van een contact maakt kortsluiting met het tegenoverstaande blad.
  - Ingebrande of fout afgestelde contacten die de teller aansturen, het scorerelais valt niet af totdat de teller zijn stap heeft gemaakt.
Een foutief afgesteld speelveldcontact: Let op het demperblad in het midden
(dat het bovenste contact zou moeten dempen) het maakt duidelijk sluiting met het onderste contact. Toch zijn de contactbladen zelf goed afgesteld.
Deze fout kun je alleen door goed kijken terugvinden.
- Van de genoemde problemen is dit laatste het meest voorkomende! Vaak zie je zoiets gewoon niet. Als je echter een speelveldcontact goed bestudeerd zie dat het uit twee bladen bestaat met een korter en dikker blad er tussenin. Dit blad is het demperblad en voorkomt dat door trillingen het contact gesloten wordt. (een klap op de kast geeft bv 1000 punten) Het demperblad moet 1 van de twee bladen steunen maar soms blijkt het verbogen te zijn en sluiting te maken met het tegenoverstaande contactblad waardoor dus het bijhorende scorerelais en telwerk ook blijft hangen.
  Het is zaak om bij een pas verworven flipperkast dit probleem snel te onderkennen en op te lossen daar de schade aan spoelen aanzienlijk kan worden. Niet alleen de tellerspoel (van 1 maar ook van alle 4 de teller) kan in rook opgaan. Ook de spoel van de bel en zelfs de vrij spel klopper kan doorbranden. Bij het starten van een spel kun je het beste de kop open laten staan en direct een blik werpen op de scorerelais om te kijken of deze niet blijven hangen. Harde zoemende geluiden uit de kop zijn altijd een alarmsignaal.
2e. Voor je inschakelt : Stappenschakelaars
- Een andere vaak voorkomende storingsbron in EM flippers zijn de stappenschakelaars. "Stappers" hebben tenminste 1 spoel die het ding "omhoog" laten stappen en vaak een tweede spoel die ze stap voor stap terug laat lopen of in 1 keer terug naar de beginstand laat springen. Heel vaak blijven deze "stappers" vastzitten (hangen).
  Stappenschakelaars worden voor tal van doeleinden ingezet in een flipperautomaat. Als je een kast hebt uit de 50er jaren zonder tellers worden ze gebruikt voor de kopkast score lampen. Er zit dan een stapper in voor ieder bereik (eenheden, tientallen, honderdtallen, enz.). Iedere stapper heeft een opschakelspoel en waarschijnlijk een resetspoel (om de punten weer op nul te zetten).
(Links) Bally stappenschakelaar zonder reset- of terugstapspoel. Deze stapper is bekend
als de 00 tot 90 eenheid en wordt gebruikt om het "eindcijfer" te bepalen.
(Rechts) Bally stappenschakelaar die wordt gebruikt voor de "ball in play" bepaling met zowel een op-stap spoel als een resetspoel
- Andere doeleinden voor stappenschakelaars zijn het tellen van bonuspunten, het bijhouden welke bal er in het spel is, welke speler er aan de beurt is en bijvoorbeeld het eindcijfer (dat een vrij spel op kan leveren aan het eind van het spel).
  Iedere stappenschakelaar in de kast dient te worden nagekeken, schoongemaakt en met de hand te worden getest op goede werking. Voorkomende problemen die door niet goed werkende stappers worden veroorzaakt zijn :
  - De Scoremotor blijft doordraaien als een nieuw spel wordt gestart.
  - Credits (muntteller) worden niet bijgeteld of afgetrokken.
  - Het nummer van de bal in het spel veranderd nooit.(het spel blijft bv eeuwig op bal 3 staan)
  - Je kunt het aantal medespelers niet veranderen (altijd 1 speler of de kast blijft op 4 spelers staan).
  - Bonus punten worden niet goed geteld.
  - Het eindcijfer is altijd hetzelfde.
  - De Puntentelling wil niet terug naar nul springen bij de start (bij 1950 kasten met kopkast lampen telling).
(Links) Williams stapper de contactvingers en printzijde.
(Rechts) Williams stapper de spoelzijde met op en terugstap spoel.
- Bekijk de metalen contactvingers een goed. Deze "vingers" bepalen de weg die de electriciteit gaat volgen bij een bepaalde stand van de stapper. Deze "vingers" bewegen over een serie klinknageltjes of een printplaat. Deze moeten uiteraard goed schoon zijn om goed contact te kunnen maken.
- Kijk ook eens naar diverse veren op het mechanisme, zijn deze misschien door de een of andere hufter strakker gezet "omdat de stapper niet goed terugliep"?
  In dat geval wordt de dader hartelijk bedankt omdat U met een beetje pech de nodige centen kwijt bent aan nieuwe veren.
  [foto van kapotgemaakte veren invoegen]
  
  Om een stappenschakelaar schoon te maken volg je deze procedure:
  - Schakel de hele kast uit (stekker er uit)
  - Schroef de stapper los van de plank waar hij op zit bevestigd. Dit is trouwens niet altijd nodig, oordeel zelf of je er goed bijkunt.
  - Zet de stapper terug in de begin of nulstand. Dit hoeft (en kan) alleen maar bij de stappers met twee spoelen (op en terug of reset). gebruik een veegvaste (Edding) viltstift en markeer de nulstand op 1 van de vingers en de plaat waar die overheen beweegt. (om te zorgen dat je later de boel niet verkeerd in elkaar zet!).
  - Neem de VEER los die om de stapper as zit. (dit hoeft dus alweer alleen maar bij stappers met twee spoelen). Terwijl je deze veer voorzichtig losneemt TEL je het aantal windingen waarmee deze om de as zit. Schrijf dit aantal op de stapperplaat met de viltstift.
  - Verwijder nu de spoel(en). Maak de zuigers schoon met alcohol envenals de bus binnenin de spoel(en). Eventueel kun je als het nodig is de zuigers met heel fijn schuurpapier (nummer 600) of een pannensponsje schoonschuren (gebruike NOOIT staalwol! ). Zet de spoelen nog NIET terug op dit moment.
  - Verwijder de MOER van het uiteinde van de as aan de kant waar de vingers zitten. Meestal kun je nu de as eruit trekken vanaf de andere kant. Maak alles goed schoon met alcohol en schuur de printbanen of klinknageltjes blinkend schoon met superfijn schuurpapier (nummer 1000). Het kan misschien nodig zijn om hier en daar nog een veertje of schroefje te verwijderen om de as los te krijgen. Maak nauwkeurig aantekeningen hoe deze weer terug op hun plaats moeten komen.
  - Bij Gottlieb stappers is het soms nodig om drie schroefjes los te nemen aan de andere kant van de stapper om bij de koperen nageltjes te kunnen komen waar de vingers overheen bewegen. Markeer de positie van de schijf met de viltstift voordat je deze losneemt! Zie het plaatje hieronder. Denk er ook aan dat dit type stapper een fijnafstelling ndig heeft na de hermontage. En nu de pertinax schijf toch er af ligt kun je gelijk de as van de schijfhouder goed vastzetten met een tang.
  - Schuur de pertinax schijf met de koperen klinknageltjes of de printplaat met schuurpapier nr. 1000 of een pannensponsje. Bij Bally stappers kun je het beste een schuurblokje gebruiken vanwege de uitstekende ronde toppen van de nageltjes. Schuur de boel netjes schoon tot op het glimmende koper.
  - Zet de as en de vingers nu terug op hun plaats. Je mag hier een heel klein beetje Teflonvet op de as gebruiken. WEINIG DUS !! Ook mag je een heel klein beetje (echt heel weinig) naaimachineolie over de nageltjes of printplaat wrijven.
  - Zet de moer terug op de as en let er op dat de vingers op de goede plaats staan, kijk naar de door jou aangebrachte markeringen.
  - Wikkel de veer weer terug met het juiste aantal windingen.
  - Zet de spoelen en zuigers terug op hun plaats. (NIET SMEREN ! )
  Nu kun je de stapper met de hand gaan testen. Hij moet netjes op en terug stappen of terug naar nul springen. Als de veerspanning te laag blijkt kun je deze 1 slag strakker opwinden.turn.
(Links) Gottlieb Stapper. Zie je het verschil met de stapper van Williams ernaast ?
(Rechts) Williams Stapper gebruikt voor het eindcijfer.

Terug naar het begin van deze pagina
Verder naar pagina 2
Terug naar onze homepage
Ga naar onze onderdelenwinkel